Καθημερινά διανύουμε αποστάσεις στην επιφάνεια της Αθήνας. Αγνοώντας ίσως ότι κάτω από τις ρόδες του αυτοκινήτου ή κάτω από τα πέλματα των ποδιών μας βρίσκονται στοές, άγνωστες για τους περισσότερους, που συγκροτούν ένα απέραντο δίκτυο.
Με τα χρόνια οι υπόγειες διακλαδώσεις «θάφτηκαν» κάτω από τσιμεντένιες κατασκευές. Η ραγδαία οικοδομική δραστηριότητα μετά τη δεκαετία του ’50 έκρυψαν ένα μεγάλο τμήμα της υπόγειας Αθήνας.
Το υπόγειο δίκτυο στοών που βρίσκεται στο αθηναϊκό υπόστρωμα έρχεται σήμερα να αποδείξει οι διαδρομές του μετρό δεν είναι οι μοναδικές υπόγειες διαδρομές στην ελληνική πρωτεύουσα.
Κρύπτες, έξοδοι διαφυγής και κατακόμβες καλύπτουν ένα μεγάλο μέρος της άγνωστης σε πολλούς διαδρομής.
Η Ομάδα Αστικής Σπηλαιολογίας και ένα από τα στελέχη της και μέλος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, 32χρονος πολιτικός μηχανικός, ο Πάναγιώτης Δευτεραίος, μας οδήγησαν εκεί σε μια προσπάθεια να φέρουμε στο φως μερικά από τα άγνωστα μυστικά περάσματα της πόλης.
Ποιοι είναι όμως αυτοί που όταν εξαντλούμε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου μας στα προβλήματα της καθημερινότητας, εξερευνούν τα υπόγεια της πρωτεύουσας; Τα μέλη της Ομάδας Αστικής Σπηλαιολογίας έκαναν το χόμπι τους επιστήμη αναζητώντας τη μυστηριακή γοητεία που κρύβουν οι υπόγειες στοές. Σε συνεργασία με εφορείες αρχαιοτήτων, την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, την ΕΥΔΑΠ, δήμους και άλλους φορείς βουτούν στα έγκατα του αθηναϊκού υπεδάφους.
Ο Παναγιώτης Δευτεραίος
Περιγράφοντας την εμπειρία του ο Παναγιώτης Δευτεραίος, λέει: «Είναι παράξενη η αίσθηση που προκαλεί το περιβάλλον μιας υπόγειας στοάς. Προσωπικά πάντα με γοήτευε η σκέψη να περπατάω μέσα σε σήραγγες. Όταν στη συνέχεια προέκυψε και ο συνδυασμός της ενασχόλησης αυτής με το γνωστικό αντικείμενο του πολιτικού μηχανικού, οι υπόγειες επισκέψεις απέκτησαν πιο επιστημονικό χαρακτήρα, προσφέροντας γενικότερα στην τεκμηρίωση, την ερμηνεία και την ασφάλεια. Επίσης, η φυσική ή νοητή παρουσία σε ιστορικούς χώρους που εγκαταλείφθηκαν, εκπέμπει στο εσωτερικό μου μια αλλόκοτη παρουσία του παρελθόντος…».
Η διαδρομή ξεκινάει από την υπόγεια στοά που βρίσκεται στο υπέδαφος της Ρώσικης Εκκλησίας επί της οδού Φιλελλήνων.
Κάτω από τη Ρωσική Εκκλησία
Εκεί συναντά κανείς τα παλιά θερμά ρωμαϊκά λουτρά, τα οποία λειτούργησαν κατά τη ρωμαϊκή κυριαρχία, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Αδριανός. Η τροφοδοσία των λουτρών γινόταν από παραπόταμο του Ηριδανού, σε ένα υπόγειο τμήμα το οποίο διευθετήθηκε και είναι επισκέψιμο με την άδεια της Αρχιεπισκοπής. Ο χώρος είναι αρκετά περιορισμένος σε έκταση και δεν υπάρχουν εμφανή μονοπάτια που να οδηγούν σε άλλες τοποθεσίες.
Ρωμαϊκό υπόκαυστο Ρωσικής Εκκλησίας
Χαρακτηριστική εξαίρεση – εκτός από τα άγνωστα τμήματά που είναι αποκλεισμένα – αποτελεί το πηγάδι που πιθανολογείται ότι συνδέεται με τη χαμηλή σήραγγα του αρχαίου Πεισιστράτειου υδραγωγείου και κατ’ επέκταση με τον Εθνικό Κήπο.
Δοκιμαστική διάνοιξη αρχαίας σήραγγας στου Παπάγου
Όπως εξηγεί ο Παναγιώτης Δευτεραίος, στα υπόγεια του Εθνικού Κήπου συναντά κανείς σήραγγες υδραγωγείων, οι οποίες έγιναν γνωστές κατά την εκσκαφή του μετρό. Ο Κήπος υδροδοτείται από μία τέτοια ενεργή σήραγγα, η οποία χρονολογείται στον 4ο αιώνα π.Χ. Ξεκινάει από τους πρόποδες του Υμηττού στην περιοχή του Παπάγου, ενώ μέχρι σήμερα έχει εξερευνηθεί μόνο ένα τμήμα της.
Η έξοδος διαφυγής από τη Βουλή στο Προεδρικό Μέγαρο
Το κτίριο της Βουλής διαθέτει επίσης υπόγεια διέξοδο διαφυγής, η οποία βάσει αναφορών έχει αρκετές εξόδους, η μία εκ των οποίων καταλήγει στο Προεδρικό Μέγαρο.
Σύμφωνα με την Ομάδα Αστικής Σπηλαιολογίας το υπόγειο πέρασμα της Βουλής φημολογείται ότι συνδέεται με τον Ιλισό στην περιοχή της Αγίας Φωτεινής στην αρχή της λεωφόρου Καλλιρρόης, καθώς και με το λόφο του Αρδηττού, ο οποίος βρίσκεται στην ίδια περιοχή, εκδοχές οι οποίες δεν είναι πραγματικές.
«Θάβοντας» τον Ιλισό
Παράπλευρη σήραγγα στον Ιλισό
Γενικά, ένα αρκετά εκτεταμένο δίκτυο υπόγειων στοών, διασχίζει την περιοχή του Ιλισού. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο ποταμός υπογειοποιήθηκε, όταν η κοίτη του άλλοτε ιερού ποταμού ξεκίνησε να καλύπτεται επί Μεταξά. Γνωστή ιστορικά έμεινε η φράση του δικτάτορα «Θάπτομεν τον Ιλισόν» στα τέλη της δεκαετίας του ’30. Η υπογειοποίηση ξεκινούσε από το ύψος της παλαιάς Σχολής Χωροφυλακής μέχρι όπου βρισκόταν κάποτε η γέφυρα του Σταδίου, και δημιουργήθηκε η Μιχαλακοπούλου, αλλά και η Βασιλέως Κωνσταντίνου έως το ύψος Παναθηναϊκού Σταδίου.
Η μοναδική επικοινωνία με την υπόγεια σήραγγα του Ιλισσόυ
Το γεφύρι του Όθωνα κάτω από την Καλλιρόης
Πριν από μερικά χρόνια, τα μέλη της Ομάδας Αστικής Σπηλαιολογίας διέσχισαν έναν από τους κλάδους του Ιλισού, ο οποίος ξεκινάει από την Καισαριανή και καταλήγει στην έξοδο του υπόγειου καναλιού στην Καλλιθέα. Ακολούθησαν μάλιστα ολόκληρη τη διαδρομή, η οποία εκτείνεται από τη μία άκρη της πόλης στην άλλη, σε βάθος 10 μέτρων.
Η αρχή της στοάς του Ιλισού στην Καισαριανή
Χαρακτηριστικό σημείο της κεντρικής στοάς του Ιλισού
Στα υπόγεια του λόφου Αρδηττού
Ο Ιλισός περνάει επίσης μπροστά από το λόφο του Αρδηττού όπου κατά την αρχαιότητα τελούνταν τα Μικρά Ελευσίνια μυστήρια. Παρόλα αυτά ο λόφος δεν συνδέεται με τις υπόγειες σήραγγες του Ιλισού. Όπως λέει ο Παναγιώτης Δευτεραίος στον Αρδηττό βρίσκεται ένα βασιλικό καταφύγιο με στοές και υπόγειους θαλάμους, οι οποίες κατασκευάστηκαν επί Μεταξά, σχεδόν την ίδια περίοδο με εκείνες του Ιλισού.
Κάτι ανάλογο επίσης συνέβη και με αρκετά ακόμα υπόγεια καταφύγια, που βρίσκονται τόσο στην Αθήνα όσο και στον Πειραιά. Το βασιλικό καταφύγιο αποτέλεσε την αποθήκη πυρομαχικών των Γερμανών κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ενώ είναι εντελώς αυτόνομο, καθώς δεν επικοινωνεί με καμία άλλη υπόγεια διαδρομή της Αθήνας. Διαθέτει δύο εισόδους, η μία εκ των οποίων προϋπήρχε ως ιερή σπηλιά των Νυμφών και η διάνοιξή της ξεκίνησε το 1937.
Αρδηττός. Στα έγκατα του λόφου
Στοά στο καταφύγιο Αρδηττού
Από τον Αρδηττό στο… Λυκαβηττό
Ο Αρδηττός δεν είναι ο μοναδικός λόφος της Αθήνας με υπόγειες διακλαδώσεις. Κατά τη δεκαετία του ’30 δημιουργήθηκε ένα ακόμη καταφύγιο στο Λυκαβηττό, κοντά στη εκκλησία – σπήλαιο των Αγίων Ισιδώρων. Η υπόγεια δίοδος της εκκλησίας όμως, φαίνεται να μην οδηγεί πουθενά.
Στο καταφύγιο του Λυκαβηττού
Στεγάζει δύο μεγάλες και δύο μικρότερες αίθουσες, πολυβολείο, αποθήκες, εξαερισμό, δεξαμενές καθώς και τηλεφωνικό κέντρο. Το υπόγειο καταφύγιο του Λυκαβηττού κατασκευάστηκε γύρω στο 1936 και διαθέτει δύο εισόδους. Είναι μάλιστα αρκετά μεγαλύτερο και σε πολύ καλύτερη κατάσταση από εκείνο του Αρδηττού. Έχει βάθος 100 μέτρων και εκτείνεται μέσα στο βράχο, είναι καλά συντηρημένο και φρεσκοβαμμένο, διαθέτει ρεύμα και λουτρά.
Στοά υπόγειων εγκαταστάσεων Λυκαβηττού
Χρησιμοποιήθηκε από το Πολεμικό Ναυτικό, αλλά και από το Αρχηγείο Αντιαεροπορικής Άμυνας στη διάρκεια του πολέμου, ενώ όπως όλα τα καταφύγια της εποχής έχει περιορισμένη έκταση και δεν συνδέεται με υπόγειες διαδρομές διαφυγής σε γειτονικές περιοχές.
Το Αδριάνειο υδραγωγείο
Στους πρόποδες του Λυκαβηττού βρίσκεται το Αδριάνειο υδραγωγείο. Κατασκευάστηκε κατά τα ρωμαϊκά χρόνια για να καλύψει την υδροδότηση της ρωμαϊκής συνοικίας της Αθήνας και το όνομά του προέρχεται από το όνομα του αυτοκράτορα Αδριανού, ο οποίος έδωσε την εντολή για την κατασκευή του. Το υδραγωγείο περιλαμβάνει ένα σύμπλεγμα από υπόγειες σήραγγες με μήκος που ξεπερνά τα 25 χιλιόμετρα. Κατασκευάστηκε το 140 μ.Χ. σε βάθος που έφτανε έως και τα 40 μέτρα, και είχε ως αφετηρία το σημερινό Ολυμπιακό Χωριό. Μετέφερε νερό από πηγές της Πάρνηθας καθώς και υπόγειο νερό που συνέλεγε από το έδαφος και από παράπλευρους βοηθητικούς κλάδους, ένας εκ των οποίων προερχόταν από την περιοχή της Μονής Πεντέλης.
Αδριάνειος Δεξαμενή στο Κολωνάκι
Το Αδριάνειο υδραγωγείο συντηρήθηκε και χρησιμοποιήθηκε έως και τη δεκαετία του 1950. Η διαδρομή διατηρείται ακέραιη σχεδόν σε όλο της το μήκος, χωρίς να μπορεί να επισκεφθεί κανείς όλα τα σημεία καθώς αρκετά από αυτά έχουν πλημμυρίσει. Ο ανθρώπινος παράγοντας είχε τη δική του συμβολή, καθότι πολλά τμήματα μπαζώθηκαν για τη δημιουργία σύγχρονων έργων υποδομής.
Εσωτερικό Αδριάνειου Υδραγωγείου
Οι πρώτες απόπειρες εξερεύνησης της σήραγγας του Αδριάνειου υδραγωγείου πραγματοποιούνται σήμερα – μετά τη δεκαετία 1930 – με την εποπτεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας και της ΕΥΔΑΠ.
Σήραγγα Αδριάνειου Υδραγωγείου
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο στην περιοχή του Ολυμπιακού Χωριού
Το αποχετευτικό δίκτυο για την ασφαλή μετακίνηση των αντιστασιακών
Το ανεξάντλητο αποχετευτικό δίκτυο της Αθήνας περιλαμβάνει επίσης τους παλαιούς υπονόμους της πόλης. Κατασκευάστηκαν όπως λέει ο Παναγιώτης Δευτεραίος στο διάστημα 1840 – 1880. Το πρώτο αποχετευτικό δίκτυο της πόλης χρησιμοποιήθηκε στα χρόνια της εθνικής αντίστασης ως μυστικό πέρασμα όπου διακινούνταν πυρομαχικά και όπλα, ενώ χρησίμευε για την ασφαλή μετακίνηση των αντιστασιακών που κινδύνευαν από τις γερμανικές περιπόλους.
Η μάχη των υπονόμων – Το σχέδιο ανατίναξης της Μεγάλης Βρετανίας
Μάλιστα έχει καταγραφεί στα χρονικά η ιστορία της μάχης των υπονόμων, τα Χριστουγέννα του 1944. Περίπου 150 άνδρες του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού, οι οποίοι κατέβηκαν στις γαλαρίες του Προφήτη Δανιήλ στο Μεταξουργείο, προσπάθησαν να περάσουν σχεδόν ένα τόνο εκρηκτικά κάτω από τα θεμέλια του ξενοδοχείου Μεγάλη Βρετανία και να το ανατινάξουν, καθώς εκεί βρισκόταν η έδρα της κυβέρνησης Παπανδρέου.
Σήραγγα μέσα από την οποία πέρασε η επιχείρηση του 1944
Επέλεξαν την υπόγεια διαδρομή που συνέδεε τις οδούς Αχιλλέως, Πλαταιών, Κεραμικού, Σαλαμίνος, και περνούσε κάτω από τους Αγίους Ασώματους στο Θησείο. Στη συνέχεια έφτανε στην Ερμού, και κατέληγε ακριβώς κάτω από το ξενοδοχείο. Οι άνδρες του ΕΛΑΣ εισέβαλαν τελικά από την είσοδο του Κολωνού στη Λένορμαν. Παρά το γεγονός ότι η τοποθέτηση των εκρηκτικών ολοκληρώθηκε μετά από περίπου 15 ώρες, η έκρηξη ματαιώθηκε όταν το στρατηγείο του ΕΛΑΣ πληροφορήθηκε ότι κατέφθανε στην Αθήνα ο Τσώρτσιλ για διαπραγματεύσεις.
Ακρόπολη: Η μυστική σπηλιά της μυκηναϊκής κρήνης
Τελευταίος σταθμός της διαδρομής το σπήλαιο της Ακρόπολης. Από τη βορεινή πλευρά, ξεκινούσε μια αρχαία πέτρινη και ξύλινη σκάλα που κατέληγε στη σπηλιά της Μυκηναϊκής κρήνης ή σπηλιά της Έρσης, κάτω από το οίκημα των Αρρηφόρων. Συνεχίζοντας την πορεία μετά από 25 μέτρα κατέληγε κανείς σε ένα λαξευμένο πηγάδι, απ’ όπου γινόταν η υδροληψία με σχοινί και κάδο.
Η διευθετημένη είσοδος του σπηλαίου μυκηναϊκής κρήνης
Οι Αρρηφόροι, ιέρειες της Αθηνάς Πολιάδας, δύο κορίτσια ηλικίας 6-10 ετών που προέρχονταν από επιφανείς οικογένειες της πόλης, ολοκλήρωναν τα καθήκοντά τους – που διαρκούσαν ένα έτος – στα μέσα του καλοκαιριού, με τα Αρρηφόρια. Τα κορίτσια μετέφεραν τα ιερά τελετουργικά αντικείμενα της θεάς με σκεπασμένα καλάθια, από τη μυστική σκάλα μέσα στη σπηλιά και στη συνέχεια προς το νερό της Μυκηναϊκής πηγής.
Η τελετή ολοκληρωνόταν, όταν οι μικρές ιέρειες κατευθύνονταν -μέσα από μυστικό υπόγειο πέρασμα που ξεκινούσε πριν την πηγή- προς το ιερό της Αφροδίτης και του Έρωτα, όπου παρέδιδαν τα καλάθια στον ιερέα και παραλάμβαναν άλλα, που θα επέστρεφαν στην ιέρεια της Αθηνάς, στην επιφάνεια του ιερού βράχου. Η τελετουργία έπρεπε να γίνεται κάτω από το φως του φεγγαριού, και μυστικά από τη σκάλα, για να μη χάνει τη δύναμή της.
Σπήλαιο των Αρρηφόρων Η σχισμή προς το άνω μέρος του βράχου της Ακρόπολης
Η σπηλιά χρησιμοποιήθηκε και στα χρόνια της κατοχής ως καταφύγιο για το Μανώλη Γλέζο και το Λάκη Σάντα. Οι δύο άνδρες τη διέσχισαν, φτάνοντας στην Ακρόπολη, κατεβάζοντας τη γερμανική σημαία, ακολουθώντας την ακριβώς αντίθετη διαδρομή με εκείνη των Αρρηφόρων.
Στη θέση της αρχαίας σκάλας σήμερα έχουν τοποθετηθεί ξύλινα δοκάρια
* Πληροφορίες και φωτογραφίες από την Ομάδα Αστικής Σπηλαιολογίας
Πηγές: 
