Η «αντιπαροχή του Καραμανλή» δεν υπήρξε ποτέ, είναι μύθος.
Αν και υπάρχουν πολλοί λόγοι για να δαιμονοποιήσει κανείς τον γαλάζιο «εθνάρχη» (έκανε πολλά λάθη στη μακρά πορεία του), εντούτοις ο Κωνσταντίνος Καραμανλής δεν είναι αυτός που ευθύνεται (αποκλειστικά) για την αντιπαροχή που κατέστρεψε αισθητικά την Αθήνα και γκρέμισε τις όμορφες βίλες και τα ιστορικά σπίτια του παρελθόντος, αντικαθιστώντας τα με άμορφες πολυκατοικίες.
Τι είναι η αντιπαροχή; Είναι ότι επετράπη να αρχίσει η κατεδάφιση πολλών νεοκλασικών μεγάρων και ωραίων μεσοπολεμικών κτιρίων της Αθήνας (οικία Αμβροσίου Ράλλη στην Κλαυθμώνος, Δημοτικό Θέατρο στην πλατεία Κοτζιά, οικία Ζωγράφου, Πανεπιστημίου και Αμερικής) και στη θέση τους να εξαπλωθεί μια άμορφη και άσχημη πολεοδομική δόμηση.
Εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνες από την επαρχία γέμισαν ασφυκτικά τις πολυκατοικίες που φύτρωναν σαν μανιτάρια και κατέστρεψαν την Αθήνα του 19ου αιώνα.
Φταίει ο Καραμανλής; «Οχι», απαντούν οι ειδικοί. Η πολεοδομική καταστροφή της πρωτεύουσας άρχισε με την έλευση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, μετά το 1922, αλλά και σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930.
Τότε γκρεμίστηκαν τα περισσότερα δίπατα αρχοντικά της Αθήνας, βυθίζοντας σε βαθιές σκιές άλλοτε ηλιόλουστους δρόμους, σκεπάζοντας αυλές και κήπους και ξηλώνοντας την παλιά φυσιογνωμία της πόλης.
H κατεδάφιση και η καταστροφή επεκτάθηκαν από την Αθήνα σε όλη την επικράτεια: ολόκληρη η Ελλάδα θυμίζει πανομοιότυπο σκηνικό, με τις ίδιες σχεδόν πολυκατοικίες.
Η καταστροφή της Αθήνας συνεχίστηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο. Στις μεταπολεμικές κυβερνήσεις, ζητούμενο άμεσης προτεραιότητας ήταν η επίλυση του στεγαστικού, καθώς τα ρημαγμένα χωριά από τη δεκαετία του 1940 είχαν αλλάξει την ανθρωπογεωγραφία και την οικονομική κατανομή. Και επίσης, ένας πολύ μεγάλος αριθμός κτιρίων της κεντρικής Αθήνας είχε καταστραφεί στα Δεκεμβριανά (1944), με αποτέλεσμα ακόμα και το 1950 πολλά σημεία της πρωτεύουσας να είναι σε άθλια κατάσταση. Χωματόδρομοι, κοινωνική ανισότητα, σπίτια λαβωμένα, κακή υγιεινή.
Φωτογραφία του Ντμίτρι Κέσελ για το περιοδικό Life – «Ελλάδα 1944»:
Το κτίριο της οδού Πατησίων 32 αμέσως μετά τη λήξη των Δεκεμβριανών, με εμφανή τα ίχνη από τις μάχες – Αρχείο Γεωργίου Βήχου, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:
Οι περισσότερες κατεδαφίσεις παλιών σπιτιών στις συνοικίες συνεχίστηκαν μετά το 1960. Στα μέσα της δεκαετίας η οικοδομή ήταν παντοκρατορία. Κοντά της, βιοτεχνίες, βιομηχανίες και καταστήματα λιανικού εμπορίου θέρμαιναν μία μεγάλη αλυσίδα παραγωγής, ζήτησης και κατανάλωσης. Η Ελλάδα αποκτούσε για πρώτη φορά καταναλωτική κοινωνία σε πλατιά βάση.
Τα έργα αναμόρφωσης της πλατείας Ομονοίας το 1957. Καταργείται η παλαιά μορφή και ετοιμάζεται ο σχεδιασμός με το σιντριβάνι:
Ο Καραμανλής στο «Paris Match»: Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής φωτογραφίζεται για το γνωστό γαλλικό περιοδικό. «Πού έπρεπε να τους βάλω, στο κεφάλι μου;» είχε απαντήσει όταν τον ρώτησαν για την αντιπαροχή (Μ. Litran/ Paris Match/ Getty Images/ Ideal Image)
«Οσοι σχολιάζουν αρνητικά την Αθήνα ως “καραμανλικό” έργο, αγνοούν ότι είναι στη διάρκεια απουσίας του Καραμανλή από την Ελλάδα (1963-1974) που η αντιπαροχή γνώρισε τη μεγαλύτερη δόξα. Αγνοείται επίσης ότι αν σήμερα χαιρόμαστε το έργο Πικιώνη στην Ακρόπολη, ένα από τα πολλά δημόσια έργα της δεκαετίας του ’50, αυτό οφείλεται στον Καραμανλή», έγραψε ο Ν. Βατόπουλος στην «Καθημερινή».
Ωστόσο, κανείς στην Ελλάδα (πολιτικοί και πολίτες) δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ για την διαφύλαξη του ιστορικού, έστω, κέντρου της πρωτεύουσας και ορισμένων μεγάλων δρόμων και δρομίσκων περιμετρικά των Εξαρχείων, της Πατησίων, του Μεταξουργείου: μοναδική έγνοια ήταν το στοίβαγμα Ελλήνων της επαρχίας και το άμεσο κέρδος από την οικοδομή.
Ενα θλιβερό παράδειγμα είναι η βίλα Μαργαρίτα που βρισκόταν στη συμβολή των λεωφόρων Βασιλίσσης Σοφίας (τότε Κηφισίας) και Μεσογείων. Κατά τη δεκαετία του ’60 μεγάλο μέρος των κήπων του απαλλοτριώνεται για τη διαπλάτυνση των λεωφόρων. Το 1970 κατεδαφίστηκε και στη θέση του σήμερα βρίσκεται το 9ώροφο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας.
Η Οικία Σαριπόλου βρισκόταν στη βορειοδυτική γωνία Πατησίων και Χαλκοκονδύλη. Κατεδαφίστηκε επί Κωνσταντίνου Καραμανλή, το 1956, για να δώσει τη θέση του σε ένα ακόμα απρόσωπο και κακοσυντηρημένο κτίριο γραφείων, από αυτά που γέμισαν την Πατησίων μετά το 1960:
Οπως έγραψε ο γνωστός μηχανολόγος (πρώην στέλεχος του Ποταμιού) Θανάσης Σκόκος στο protagon, δεν φταίει η αντιπαροχή για την ελληνική πολεοδομική αναρχία και αρχιτεκτονική μετριότητα, παρότι είναι μια ιδέα τόσο δημοφιλής.
«Στη δημιουργία του δομημένου περιβάλλοντος της πατρίδας μας κύριο ρόλο έπαιξαν οι καταπατητές, οι διεφθαρμένες κυβερνήσεις και η συναλλαγή με μεγάλες ομάδες του πληθυσμού, η Μικρασιατική Καταστροφή, ο τραγικός εμφύλιος, η αυθαίρετη δόμηση και φυσικά η συλλογική πολιτισμική μας ταυτότητα» έγραψε.
Και προσθέτει για τους κατασκευαστές που έχουν μεγάλες ευθύνες: «Τώρα θα μου πείτε πολλοί από αυτούς ήταν ανοργάνωτοι, τυχάρπαστοι, απατεώνες, κακότεχνοι, κακόγουστοι. Να συμφωνήσω. Το κράτος όφειλε να έχει μητρώο, έλεγχο, προϋποθέσεις για να γίνεις κατασκευαστής. Να έχει εξαρχής επιβάλει ουσιαστικό αρχιτεκτονικό έλεγχο. Να είχε επιλέξει την αποτρεπτική επιβολή ιδιαίτερα μειωμένων συντελεστών στα ιστορικά κέντρα των πόλεων. Δεν φταίει όμως η αντιπαροχή, ως σύστημα, για όλα αυτά».