Σήμερα 30 Νοεμβρίου, η Εκκλησία τιμά με ιδιαίτερη λαμπρότητα τη μνήμη του Αγίου Ανδρέα του Πρωτοκλήτου, του πρώτου ανθρώπου που άκουσε την πρόσκληση του Ιησού και Τον ακολούθησε.
Η ημέρα αυτή θεωρείται μία από τις σημαντικότερες του εορτολογίου, καθώς ο Απόστολος Ανδρέας αποτελεί θεμελιώδη μορφή της χριστιανικής πίστης και παράδοσης.
Σε ποιους λέμε Χρόνια Πολλά: Ανδρέας, Αντρέας, Ανδρίκος, Αντρίκος, Ανδριάνα, Ανδρούλα, Ανδριανή, Άντρια
Οι Ρωμαίοι σταύρωσαν τον Άγιο Ανδρέα σε σταυρό σχήματος Χ επειδή, σύμφωνα με την παράδοση, ο ίδιος ζήτησε να μη σταυρωθεί όπως ο Χριστός, καθώς δεν ένιωθε άξιος να πεθάνει με τον ίδιο τρόπο. Η ταπεινή αυτή επιθυμία του σεβάστηκε από τους διώκτες του και επέλεξαν έναν λοξό σταυρό, γνωστό ως «crux decussata», ο οποίος ήταν ένας από τους τύπους σταυρών που χρησιμοποιούσαν τότε οι Ρωμαίοι για εκτελέσεις. Έτσι, το σχήμα Χ συνδυάστηκε με τη βαθιά πίστη και ταπεινότητα του Αποστόλου και με τα χρόνια έγινε το χαρακτηριστικό σύμβολό του, γνωστό πλέον ως «Σταυρός του Αγίου Ανδρέα».
Ο Απόστολος Ανδρέας γεννήθηκε στη Βηθσαϊδά και ήταν αδελφός του Αποστόλου Πέτρου. Πριν ακολουθήσει τον Χριστό, υπήρξε μαθητής του Ιωάννη του Προδρόμου, γεγονός που δείχνει τη βαθιά πνευματική του αναζήτηση. Όταν ο Ιωάννης υπέδειξε τον Ιησού ως «Αμνό του Θεού», ο Ανδρέας ήταν ο πρώτος που ανταποκρίθηκε, γι’ αυτό και πήρε τον τιμητικό τίτλο «Πρωτόκλητος». Από εκείνη τη στιγμή στάθηκε αφοσιωμένος μαθητής Του, συμβάλλοντας καθοριστικά στην εξάπλωση της νέας πίστης.
Μετά την Πεντηκοστή, ο Άγιος Ανδρέας αφιερώθηκε σε αποστολικά ταξίδια, κηρύττοντας σε περιοχές της Παλαιστίνης, της Μικράς Ασίας, της Μαύρης Θάλασσας, της Θράκης και της Ελλάδας. Σύμφωνα με την ιερά παράδοση, θεωρείται ο ιδρυτής της εκκλησίας του Βυζαντίου, θέτοντας τις βάσεις της μεταγενέστερης Κωνσταντινούπολης. Η δράση του δεν περιοριζόταν μόνο στο κήρυγμα· προσέφερε παρηγοριά, θεράπευσε ασθενείς και ενίσχυσε πνευματικά τους πιστούς που συναντούσε σε κάθε τόπο.
Το τέλος της ζωής του τον βρήκε στην Πάτρα, όπου και μαρτύρησε. Οι Ρωμαίοι τον σταύρωσαν σε σταυρό σχήματος Χ – το γνωστό «Σταυρό του Αγίου Ανδρέα». Η παράδοση αναφέρει πως ο ίδιος ζήτησε να μη σταυρωθεί σε όρθιο σταυρό, καθώς δεν ένιωθε άξιος να πεθάνει όπως ο Χριστός.
Το μαρτύριό του σημάδεψε για πάντα την τοπική Εκκλησία και η πόλη της Πάτρας τιμά μέχρι σήμερα τον Άγιο ως προστάτη της, με τον μεγαλοπρεπή μητροπολιτικό ναό αφιερωμένο στη χάρη του.
Σήμερα, οι πιστοί σε όλη την Ελλάδα και τον ορθόδοξο κόσμο στρέφουν το βλέμμα τους στον Άγιο Ανδρέα, αναζητώντας την ευλογία, την ενίσχυση και την πνευματική του καθοδήγηση. Η γιορτή του αποτελεί υπενθύμιση της δύναμης της πίστης, της ταπεινότητας και της αφοσίωσης που χαρακτηρίζουν την αληθινή μαθητεία στον Χριστό. Παράλληλα, είναι μια μέρα όπου τιμάται ιδιαίτερα η πόλη της Πάτρας, αφού ο Άγιος θεωρείται πολιούχος και προστάτης της.
Η προσφορά του στη διάδοση του Ευαγγελίου, η ταπεινότητά του και το μαρτύριό του, έχουν αφήσει ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα στη χριστιανική ιστορία.
Η Πάτρα, το μαρτύριο και η σταύρωση
Με ορμητήριο την Πάτρα ο Ανδρέας κήρυττε σε ολόκληρη την Αχαΐα την εποχή που ανθύπατος ήταν Αιγεάτης. Εκεί η διδασκαλία του καρποφόρησε και με τις προσευχές του θεράπευσε θαυματουργικά πολλούς ασθενείς.
Ακόμα και η Μαξιμίλλα, σύζυγος του ανθύπατου Αιγεάτου, αφού τη θεράπευσε ο Απόστολος από βαριά αρρώστια που είχε, πίστεψε στον Χριστό.
Το γεγονός αυτό εκνεύρισε τον ανθύπατο και με την παρότρυνση ειδωλολατρών ιερέων συνέλαβε τον Ανδρέα και τον οδήγησε στο μαρτύριο με σταυρικό θάνατο, πιθανώς την εποχή του διωγμού του Νέρωνα. Το μαρτύριό του υπολογίζεται πως συνέβη περί το 60 μ.Χ., αν και η παράδοση που αναφέρει ότι σταυρώθηκε στην Πάτρα θεωρείται από ορισμένους Δυτικούς «μεταγενέστερη και αναξιόπιστη».
Η σταύρωση του Αγίου Ανδρέα σε χειρόγραφο του 14ου αιώνα
Πρώιμα κείμενα, όπως οι «Πράξεις του Ανδρέα», περιγράφουν ότι ο Ανδρέας δέθηκε, δεν καρφώθηκε, σε έναν σταυρό παρόμοιο με του Ιησού.
Ωστόσο στη Δύση αναπτύχθηκε μια παράδοση ότι ο Ανδρέας σταυρώθηκε σε έναν χιαστό σταυρό, της μορφής που ονομάζεται crux decussata, υποτίθεται κατόπιν αιτήματός του, καθώς θεωρούσε τον εαυτό του ανάξιο να σταυρωθεί στον ίδιο τύπο σταυρού με τον Ιησού. Πάντως η εικονογραφία του μαρτυρίου του Ανδρέα σε σταυρό σε σχήμα Χ δεν φαίνεται παγιώθηκε παρά στον ύστερο Μεσαίωνα.
Πολιούχος Πάτρας
Ο Απόστολος Ανδρέας είναι πολιούχος της Πάτρας.
Ο παλιός ναός του οικοδομήθηκε στο διάστημα 1836-1843 στη θέση όπου θεωρείται ότι μαρτύρησε. Δίπλα στον παλιό ναό είναι το πηγάδι του Αγίου Ανδρέα.
Ο νέος ναός εγκαινιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 1974 από τον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σεραφείμ. Μπροστά και δεξιά του ναού, κοντά στο Άγιο Βήμα, βρίσκεται ο μαρμάρινος τάφος του Αποστόλου.
Οι δύο ναοί του πολιούχου της Πάτρας, Αγίου Ανδρέα, αποτελούν πανελλήνιο και πανορθόδοξο προσκύνημα.
Στη θέση του παλαιού ναού προϋπήρχε πηγή της Δήμητρας, στην οποία λειτουργούσε και μαντείο μόνο για αρρώστους, όπως αναφέρει ο Παυσανίας.
Η περιοχή της μαντικής πηγής ήταν ο τόπος όπου δίδασκε ο Απόστολος Ανδρέας.
Σύμφωνα με την παράδοση, δίπλα σε αυτή την πηγή σταυρώθηκε.
Τμήμα του σταυρού του αγίου στο ναό των Πατρών
Η λατρεία του συσχετίστηκε με τη λατρεία της θεάς Δήμητρας με διάφορους τρόπους.
Μια λατρευτική πρακτική ήταν η διανυκτέρευση στο ναό και η αναμονή για εμφάνιση του Αγίου σε όνειρο.
Πρόκειται για την αρχαία πρακτική της «κατ’ όναρ επιφανείας του θείου» (incubatio), η οποία εφαρμοζόταν και στη λατρεία της Δήμητρας, στην εορτή των Επιφανίων και συνεχίστηκε και στον χριστιανισμό. Πιστεύεται ότι με αυτή την λατρευτική παράδοση συνδέεται και η μαρτυρία σε επιγραφή που βρέθηκε στο Ασκληπιείο στην Αθήνα, το οποίο καταστράφηκε από τους Χριστιανούς περί το 485: η αρχαία λατρεία συνέχισε στην χριστιανική εκκλησία, αφιερωμένη σύμφωνα με επιγραφή στον άγιο Ανδρέα και η στοά όπου γινόταν η incubatio, η ιερή πηγή και το καταγώγειον διατηρήθηκαν. Ο Γρηγόριος Τουρώνης (538-594) αναφέρει ότι από τον τάφο του Αποστόλου Ανδρέα έβγαινε «μάννα» με τη μορφή αλεύρου και λάδι με ευχάριστο άρωμα.
Η ποσότητά τους αποκάλυπτε στους κατοίκους αν η συγκομιδή της χρονιάς θα ήταν καλή.
Επισημαίνει μάλιστα ότι το λάδι έτρεχε μέχρι το μέσον της εκκλησίας, μια πρώιμη αναφορά στο μύρο. Η σύνδεση της λατρείας του Ανδρέα με την θαυματουργή εμφάνιση αλεύρου φαίνεται ότι συνδυάζει δύο παραδόσεις:
α) του ρόλου του Ανδρέα στο θαύμα του πολλαπλασιασμού των άρτων και
β) των λατρευτικών παραδόσεων της θεάς Δήμητρας, θεάς της γεωργίας, την λατρεία της οποίας διαδέχθηκε στη θέση του ιερού της η λατρεία του Ανδρέα. Είναι γνωστό ότι η Δήμητρα ήταν θεά του σίτου και της γεωργίας, ως θεά Εύνοστος λατρευόταν ως προστάτης των μύλων. Συνεπώς, στα τέλη του 6ου αιώνα η λατρεία του αγίου Ανδρέα στην Πάτρα είχε αφομοιώσει στοιχεία παλαιότερης λατρείας της θεάς Δήμητρας και η φήμη του ως θεραπευτή αγίου είχε πλατειά διάδοση. Η μαρτυρία του Γρηγορίου Τουρώνης είναι σημαντική, διότι επιβεβαιώνει έμμεσα την παράδοση ότι ο παραθαλάσσιος βυζαντινός ναός του Αγίου Ανδρέα ήταν κτισμένος στη θέση του ναού της θεάς Δήμητρας με την μαντική πηγή.